مفاهیم پایه

-- کلیات :

میراث‌فرهنگی به دو دسته ملموس و ناملموس تقسیم می‌شود.

میراث‌فرهنگی ملموس شامل آن دسته آثار تاریخی، فرهنگی و هنری است که به‌صورت فیزیکی قابل‌لمس بوده و موجودیت خارجی دارند. براساس تعریف کنوانسیون میراث جهانی یونسکو، این میراث در دو گروه منقول و غیرمنقول، به سه دسته‌ محوطه‌ها، بناها و آثار تقسیم‌بندی می‌شوند و به دلیل موجودیت عینی و فیزیکی همواره موردتوجه و از مخاطبان بیشتری برخوردار می‌باشد.

میراث‌فرهنگی ناملموس (معنوی) آثاری را شامل می‌شود که جنبه‌ معنوی تاریخ، فرهنگ و هنر یک قوم، منطقه جغرافیایی یا دوره‌ای از تاریخ را در بر می‌گیرد. این شاخه از میراث در عین قرابت با زندگی روزمره چنان‌که باید موردتوجه قرار نگرفته‌است. تاریخ شفاهی، سنت‌ها، آداب‌ورسوم و روش‌ها، باورهای زیبایی‌شناسانه و معنوی، شیوه تولید و بیان هنری، زبان و بسیاری موارد دیگر از جنبه‌های مهم میراث ناملموس به شمار می‌آیند.

-- صنایع فرهنگی :

به مجموعه‌ای از صنایع که خروجی‌های خلاق و هنری ملموس و ناملموس تولید می‌کنند، صنایع فرهنگی اطلاق می‌شود. صنایع فرهنگی از ظرفیت تولید، ایجاد ثروت و درآمد از طریق بهره‌برداری از دارایی‌های فرهنگی، تولید خدمات و کالاهای دانش‌بنیان سنتی و جدید برخوردار می‌باشند.

-- مسیر گردشگری :

منظور از محور گردشگری مراکز اقماری است که از زیرساخت‌های تاریخی، رفاهی و اقامتی پذیرش و اسکان گردشگر برخوردار می‌باشند.

-- محور فرهنگی - تاریخی :

محور فرهنگی- تاریخی از شاخه‌های مسیر گردشگری است که مبتنی بر زیرساخت‌ها، اصالت مواریث و ارزش‌های تاریخی، معماری، فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و اجتماعی می‌باشد. محورهای تاریخی به حیات و پویایی بافت‌های فرهنگی- تاریخی کمک می‌کنند.

-- گردشگری فرهنگی :

گونه‌ای از گردشگری که توجه ویژه مخاطبان آن به حوزه میراث‌فرهنگی و موضوعات وابسته به آن معطوف است. اولویت گردشگران فرهنگی اماکن تاریخی، یادبودها، موزه‌ها، فرهنگ مردم، ارتباط با سنن تاریخی-فرهنگی، سبک زندگی مردم یک جامعه یا منطقه، آداب و عادات مردم و نگارخانه‌ها را شامل می‌شود.

گردشگری فرهنگی به مصرف محصولات فرهنگی مادی و معنوی جوامع گذشته محدود نیست و طیف گسترده‌ای از نشانه‌های فرهنگی معاصر را نیز در بر می‌گیرد. به‌همین دلیل می‌توان گفت گردشگری فرهنگی بخشی از صنعت گردشگری است که تمرکز آن بر دستاوردهای مادی و معنوی میراث و فرهنگ گذشتگان و دوران معاصر (تولیدات فرهنگی معاصر مانند مجسمه، نقاشی، فیلم و مانند آن) می‌باشد.

گستردگی مفاهیم این حوزه سبب شده تا گردشگری فرهنگی به انواع مختلفی تقسیم‌بندی شود که شامل گردشگری میراث (مواریث ملموس و ناملموس)، گردشگری هنری (صنایع‌دستی، موسیقی، تئاتر و مانند آن) ، گردشگری خلاق (گردشگری تجربه‌محور و مبتنی بر تعامل و مشارکت میان گردشگران و ساکنان مقصد)، گردشگری شهری (تعامل دیداری با میراث و هنر شهرهای تاریخی و فرهنگی، مجموعه‌های بزرگ فراغتی- سرگرمی، محلات جدید خلاق و رویدادهای فرهنگی- هنری)، گردشگری روستایی (گردشگری در مناطق برون‌شهری و روستاها با هدف بازدید از جاذبه‌های زیست‌محیطی و کشاورزی، خوراک و نوشیدنی بومی و چشم‌اندازهای فرهنگی مناطق یادشده)، گردشگری قومی یا بومی (اقامت در خانه‌های روستاییان و برقراری ارتباط جهت توسعه تعاملات فرهنگی با هدف احیای سنن و افزایش غرور فرهنگی اقوام و کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی)، گردشگری فرهنگی عامه‌پسند یا معاصر (انجام فعالیت‌های عمومی مانند ورزش، کوهنوردی، تماشای فیلم و تئاتر، بازدید از فروشگاه‌های بزرگ و مانند آن) می‌باشد.

-- موزه :

شوراي بين‌المللي موزه‌ها ( ایکوم / International Council Of Museums ) وابسته به سازمان فرهنگي، علمي و تربيتي سازمان ملل متحد يونسكو در بند ۳ و ۴ اساسنامه خود موزه را اين‌گونه تعريف مي‌كند: « موسسه‌اي عمومی، دائمي و بدون هدف مادي است كه در خدمت جامعه و پيشرفت آن فعاليت مي‌كند».

موزه یا آثارخانه مکانی فیزیکی است که در آن مجموعه‌ای از آثار باستانی، صنعتی و اشیاء با ارزش تاریخی، فرهنگی یا هنری به نمایش گذاشته می‌شود. نخستین موزه در ایران پس از سفر ناصرالدین شاه قاجار از اروپا راه‌اندازی شد. توسعه فرهنگ، هنر و کشفیات تاریخی و باستان‌شناسی چند دهه اخیر بر تنوع و موضوعات موزه‌ها افزوده ‌است. از مهم‌ترین موزه‌های جدید که مبتنی بر تغییرات اجتماعی و نیاز عمومی شکل گرفته‌اند می‌توان به موزه‌ آب، موزه هنرهای زشت و موزه مرگ اشاره کرد. سایت‌موزه‌ها، موزه میراث روستایی و موزه منطقه‌ای از انواع شاخص موزه‌ها هستند که در ادامه به اختصار تشریح می‌شوند:

سایت‌ موزه : سایت‌موزه‌ها یا موزه‌های فضای آزاد به معرفی یافته‌ها و داده‌های باستان‌شناسی در فضای کاوش اختصاص دارند. ایجاد سایت‌موزه‌ها غالبا پس از دستیابی کاوش‌های باستان‌شناسی به نتایج مطلوب و کشف آثار غیرمنقول که امکان انتقال به موزه‌ها را ندارند، با تجهیز مکان کاوش برای بازدید عمومی انجام می‌شود. مجموعه تخت‌جمشید و محوطه تاریخی هگمتانه از نمونه‌های شاخص سایت‌موزه‌های ایرانی می‌باشند.

موزه‌های روستایی : در این نوع از موزه‌ها جاذبه‌های زیست روستایی، شیوه معیشت، اشیا و آثار هنری و کاربردی مرتبط با زندگی روستایی، غذاهای محلی، بازی، موسیقی بومی و مانند آن به گردشگران معرفی می‌شود.
موزه‌های روستایی از مصادیق توسعه گردشگری روستاها به شمار می‌آیند که در آنها حراست از مواریث و پیشینه زیستی، فرهنگی و تاریخی اقوام و انتقال آن به نسل‌های آینده محقق می‌شود.

موزه منطقه‌ای : موزه‌های منطقه‌ای یا محلی، به معرفی تمامی جنبه‌های طبیعی، تاریخی و هنری یک استان یا منطقه می‌پردازند. به بیان ساده موزه‌های منطقه‌ای راوی فرهنگ یک منطقه و یا یک محله خاص هستند و تنها آثار و اشیای تاریخی همان منطقه را به نمایش می‌گذارند.
کارکرد موزه‌های منطقه‌ای به‌طور خاص معرفی فرهنگ، میراث، ویژگی‌های بومی و اقلیمی ساکنان یک منطقه، بازتاب سنن و روح جامعه و برقراری ارتباط جامعه محلی- منطقه‌ای با جهان بیرون در جهت رونق و توسعه گردشگری و اقتصاد وابسته به آن است. نمونه‌های شاخص موزه‌های منطقه‌ای را می‌توان در اروپای غربی یا شرقی، هند، مکزیک، شیلی و کانادا مشاهده کرد.

-- بناهای تاریخی :

به مکان، بنا، محوطه یا مانند آن که بخشی از تاریخ سیاسی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی یک کشور در آن سپری شده باشد، بنای تاریخی گفته می‌شود. اهمیت بنای تاریخی در نگهداری بخشی از میراث کشور است. بیشتر بناهای تاریخی تحت‌حفاظت سازمان‌ها و نهادهای قانونی می‌باشند و امکان بازدید عمومی از آنها به‌منظور آشنایی عموم با تاریخ و فرهنگ کشورها فراهم است.

-- بافت تاریخی :

به مجموعه‌ای از بناهای دارای ارزش تاریخی- فرهنگی در منطقه‌ای از یک شهر که عموماً بخش قدیمی شهر نیز می‌باشد، بافت کهن و تاریخی گفته می‌شود. بافت تاریخی یک شهر به دلایل بسیار ازجمله ارزش فرهنگی و تاریخی و ظرفیت جذب گردشگر، ارزشمند و حائزاهمیت است.

-- مرمت و احیاء :

مرمت شاخه‌ای از علم معماری است که در آن احیای کالبدی، ساختاری و عملکردی فضاهای تاریخی بر مبنای شناخت و مطالعه بناها و بافت‌های تاریخی و همچنین آثار باستانی وابسته به آن انجام می‌شود. مرمت تلفیقی از دانش، تکنولوژی، مهندسی و معماری است و طیف گسترده‌ای از پژوهش در حوزه هنر و معماری که منجر به احیای اثر خواهد شد را شامل می‌شود.
احیاء به زنجیره‌ای از فعالیت‌های ساخت و مرمت با رعایت ضوابط و مقررات، به‌منظور بهبود کالبد یک بنا یا مجموعه‌ای از آن می‌گویند. در روند احیاء از منابع بالقوه و بالفعل موجود، تقویت جنبه‌های مثبت و تضعیف جنبه‌های منفی جهت پیشگیری از تخریب استفاده می‌کنند. مرمت و احیاء در تعامل و مکمل یکدیگرند.

-- بازآفرینی شهری :

در کلامی موجز، بازآفرینی شهری را می‌توان فرآیند زیست‌پذیر‌ساختن مناطق شهری کم‌کیفیت با حداکثر مشارکت ذی‌نفعان شهری و مدیریت یکپارچه در سطح محلی معرفی کرد.

-- توسعه پایدار :

توسعه پایدار نخستین بار با هدف پاسخ به چالش‌های اقتصادی، فرهنگی، محیط‌زیستی و اجتماعی از سوی متخصصان و دانشمندان مطرح و به‌صورت گسترده از سوی دولت‌ها، نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های تجاری و سازمان‌‌های غیردولتی مورداستقبال قرار گرفت. این واژه به معنای تلفيق اهداف اقتصادي، فرهنگی، اجتماعي و زيست‌محيطي براي حداكثرسازي رفاه انسان بدون آسيب به توانايي‌هاي نسل‌هاي آتي براي برآوردن نیاز آنان می‌باشد. این مفهوم و شرایط و ضوابط آن همواره موردتوجه سیاست‌مداران و تصمیم‌سازان بوده‌ و با اهداف و آرمان‌های جوامع در تمامی سطوح اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هم‌خوانی داشته‌است.
یکی از دلایل اثرگذاری توسعه پایدار، اهميت وجود چشم اندازهاي بلندمدت در راهبردهای آن می‌باشد. در راهبردهای بلندمدت، نتيجه فعاليت‌هاي امروز بشر در جهت توسعه جوامع انسانی آینده موردبررسی قرار می‌گیرد تا در زمان مقتضی به راه‌حل‌هاي اثرگذار منتج شود. اين عناصر سبب شده تا توسعه پايدار به‌عنوان هدف كليدي صورت‌بندي سياست‌هاي داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي در قرن حاضر شناخته شود.